تالشان و زبان تالشی

تالشان و زبان تالشی

تالشان در تاریخ :

از تالشان ( کادوسان ) در زمره اقوام ساکن در نجد ایران ، پیش از ورود آریایی ها به این سرزمین یاد شده است . در تاریخ ماد آمده است : کادوسیان یک قبیله مهم مستقل بودند که در کوه جنوب ارس ، نزدیک دریای کاسپین زندگی می کردند . تالشان برای نخستین بار به اطاعت از کورش بزرگ گردن نهادند . به روایتی دیگر اقوام سلحشور و کوه نشین کادوس نه تنها در زمان مادها در استقلال به سر می برد ، بلکه تبعیت هخامنشیان را نیز نپذیرفت . کادوس ها تا زمان سلطنت شاهپور اول – 440 میلادی – از استقلال کامل برخوردار بودند .

منطقه قومی تالش از حدود شهرستان رودبار گیلان آغاز می شود و با در بر گرفتن سراسر آبریز شرقی البرز شمالی – جبال تالش و جلگه های ساحلی آن ، از کپورچال تا مغان شرقی  و شهرستان سالیان در خاک شیروان ( جمهوری آذربایجان ) امتداد می یابد . نقاط مسکونی تالشان در گذشته بیشتر از حال به سوی شمال پیش رفته بود و با نقاط تات نشین جنوب قفقاز تماس می یافت ، و به نظر می رسد که از جانب شمال غرب نیز به ارسباران و رودخانه ارس امتداد می یافت و با میتانیان و ارمنیان همسایه بودند . آثار این گستردگی در شمال غربی پیوسته آشکار بوده است ، چنانکه در اواسط سده هفتم .ه.ق اهالی کلیبر هنوز مرکب از تُرک و تالش بودند ، و نام تالش هنوز بر روی چند طایفه بزرگ مغان و ساکن در اراضی جنوب ارس ، همچون میکائیل لو و قوجه بیگ لو که دست کم نیم قرن پیش از این مشتمل بر 5000 خانوار بودند ، باقی مانده است . (1).

استرابو دانشمند شناخته یونانی که کتاب خود را در جغرافی در دو هزار سال پیش نوشته ، در گفتگو کردن از (( ماد آتورپاتی )) که خواستش آذربایجان کنونی است ایلهای کوه نشین آنجا را بدینسان نام می برد : کُرتیان ، آماردان ، تاپوران ، کادوسیان . از این چهار ایل سه تای نخست شناخته می باشد و از هر کدام کم و بیش آگاهی در میان می باشد . لیکن از کادوسان یا کادوسیان که به نوشته همان دانشمندان تیره ای بزرگ و نیرومند و نامدار می بوده اند ، نام و نشانی دیده نمی شود . این بی گفتگو است که نشیمن کادوسیان در کوهستان شمال شرقی آذربایجان ، در آنجا می بوده که اکنون نشیمن تالشان است . می باید گفت : نه کادوسیان از میان رفته اند و نه تالشان از جایی دیگر به جای ایشان آمده اند . این تالشان فرزندان و بازماندگان همان کادوسان می باشند و نام (( تالش )) دیگر شده از نام (( کادوس )) می باشد . (2).

جورج کامرون در کتاب " ایران در سپیده دم تاریخ " می آورد : بنابراین بیشتر خاک ایران فرمانگزار هووخشتره ( سومین پادشاه ماد ) بودند ، اما کادوسیان که در ناحیه باریک گرم میان کوههای البرز و دریای خزر زندگی می کردند از پذیرفتن سیادت وی خوداری کردند . (3).

گیرشمن در تاریخ ایران می نویسد : داریوش دوم ( 424-405 ق.م ) در اواخر عمر رهبری نبرد با کادوسی ها cadusiens را بر عهده گرفت و اندکی بعد هم مُرد و تاج سلطنت را برای پسر ارشدش اردشیر دوم بر جای نهاد . ( بین اردشیر دوم 405-359 ق.م نیز با کادوسیان جنگی در می گیرد که نتیجه خاصی ندارد . ) اردشیر سوم ( 359-338 ق.م ) با قاطعیت هر چه تمام تر ، کادوسی ها را سرکوب کرد و قیام ساتراپ ها را فرو نشاند . (4).

دکتر سیروس ایزدی نیز در کتاب مجموعه مقالات خود نوشته ای را با عنوان " پدید آمدن دولت ایران هخامنشی " از " ای . و . پیانکف - I.v. pyankov ترجمه کرده است ، که در قسمتی از آن این گونه آمده است : کورش با کادوسی ها دارای مناسبات اتحادی بود . این نکته را تنها " کِتسی " خبر می دهد و می گوید هنگامی که کورش هنوز در درگاه آستیاگ ( پادشاه ماد ، پسر هووخشتره )  بود ، پادشاه ماد او را نزد کادوسی ها فرستاد تا با فرمانروای آنها درباره ی اتحاد به توافق برسد و می نماید کورش کادوسی ها را به سوی خود می کشاند و در پی آن ، در دَمِ سرنوشت ساز پیکار با آستیاگ ، می توان اندیشید که چشم به راه دریافت یاری از آنها بوده است . دشوار است بگوییم که این نکته تا چه اندازه پاسخگوی واقعیت است . تنها ، گمانی نیست بر اینکه خودِ ویژگیِ مناسبات کادوسی ها با شاه ، حال و روز دوران کتسی را برای او تصویر می کند . درست ، به هنگام آمدن کتسی به دربار اردشیر دوم ، این پادشاه علیه کادوسی ها که از او فرمان نمی برده اند ، لشکرکشی کرده و با آنها پیمان اتحاد بست . در دورانی آغازین تر ، حال و روز به گونه ای دیگر بود . در روزگار داریوش یکم ، کادوسی ها ( در ساختار ساتراپی یازدهم ، پیرو نوشته هرودت ) از اتباع شاهنشاهِ پارس بودند . (5).

زبان تالشی :

زبانی که قوم تالش بدان سخن می گویند (( تالشی )) نامیده می شود . تالشی از جمله زبانهای موسوم به هند و اروپایی است که به شاخه شمال غرب گروه زبانهای ایرانی باز بسته است . از جمله ی ویژگی های آن زبان ، کهنگی و مهجوری ترکیب اصوات باشد که در بسیاری موارد با زبان پارسی تفاوت داشته و با مادی و پارتی و اوستایی شباهت دارد . (6).

زبان تالشی در داخل گروه شمال غربی زبانهای ایرانی از ویژگی مشخصی ، بخصوص از لحاظ لغات برخوردار است که اولین کسانی را که به این زبان علاقه مند شده اند به تعجب انداخته است . هر چند که خانیکوف برعکس این زبان را « لهجه ای ... کاملاً همان لهجه گیلکی » می داند ! در حقیقت زبان تالشی زبانی واسطه ای بین گیلکی و تاتی می باشد که به تاتی نزدیکتر است و زبان تاتی کُلور به آسانی توسط تالشهای شاندرمن و بالعکس یاد گرفته می شود . (7).

تالشی در جمهوری آذربایجان ، در دشت لنکران و مناطق کوهستانی غرب آن رواج دارد . خارج از مرزهای اتحاد شوروی ( سابق ) ، تالشی در مناطقی در شمال غربی ایران ، در ساحل دریای خزر و در مرز ایران و شوروی ( سابق ) نیز رایج است . عده تالشی زبانان در 1976 در حدود 220000 تن بوده که 150000 تن از آنان در اتحاد شوروی ( سابق ) ساکن بوده اند . تالشی دنباله یکی از گویشهای ایرانی شمال غربی است که در ادوار گذشته در آذربایجان رواج داشته اند . دوبیتی هایی که در منطقه اردبیل به دست آمده اند و به قرن دهم .ه / شانزدهم .م ، تعلق دارند به یکی از این گویشها سروده شده اند . تحلیل این دوبیتی ها ( توسط ب.و. میلر ) نشان داده است که گویش اردبیلی در قرن دهم / شانزدهم دارای ویژگیهایی است که آن را به تالشی کنونی بسیار نزدیک می کند . (8).

تطبیق واژه هایی از زبانهای اوستایی (9) و تالشی (10) :

1- آن ، آن سو ، آنجا : اوستایی : اَواَ – ava / تالشی آستارا : اَواَ – âvâ ، اَیو – âyo ؛ تالشی رضوانشهر : اَور – avar ، اگنی – ageni

2- من : اوستایی : اَزِم – azem / تالشی آستارا : اَز – āz / تالشی رضوانشهر : اَز – az  

3- چشم : اوستایی : اَش – aš ، چشمان – čašman ، دائمن – daēman / تالشی آستارا : چَش – čâš / تالشی رضوانشهر : چَش – čaš

4- ما : اوستایی : اَهمه – ahma / تالشی آستارا : اَمه – âmâ / تالشی رضوانشهر : اَمه – ama

5- بیهوده ، بی ارزش : اوستایی : آدَرَ – ādara / تالشی آستارا : هَدَره – hadara / تالشی رضوانشهر : ددار – dadār

6- چربی : اوستایی : آزوتَی – āzutay ، پیوَه – pivah / تالشی آستارا : پی – pi  / تالشی رضوانشهر : اوزینه – uzina

7- گاو نر : اوستایی : اوخشَن – uxšan / تالشی آستارا : وِشَن – vǝšan / تالشی رضوانشهر : وِشن – vǝšan

8- کارد ، چاقو : اوستایی : کارِتَه – kareta / تالشی آستارا : کُرده – korda / تالشی رضوانشهر : کارده – kārda

9- چشمه : اوستایی : خان – xan ، خان نی – xanny / تالش آستارا : هونی – huni / تالشی رضوانشهر : خونی – xuni  

10- شب : اوستایی : خشَب – xšap / تالشی آستارا : شاو – šâv / تالشی رضوانشهر : šav

11- خشنود ، خوش آمدن ، خوش : اوستایی : خشناو – xšnav / تالشی آستارا : خَش – xâš ؛ تالشی رضوانشهر : خَش – xaš

12- تخم : اوستایی : تَوخمان – taoxman / تالشی آستارا : توم – tum / تالشی رضوانشهر : توم – tum

13- تازش ، هجوم ، یورش : اوستایی : دِرِش – dereš / تالشی آستارا : دَرِزِ – dârǝze ، dârǝziye / تالشی رضوانشهر :  -

14- به پختگی رساندن ، به حد بلوغ آوردن ، کامل ساختن : اوستایی : سراُش – sraoš / تالشی آستارا : سرَف – sǝraf = کلفت – سالم / تالشی رضوانشهر : سره ف – sǝraf = به معنای گوسفند سالم و جوان آمده

15- پختن : اوستایی : پاچَه – pača / تالشی آستارا : پاتِه – pâte / تالشی رضوانشهر : پته – pate

16- پُل : اوستایی : پِرِتَو – peretav / تالشی آستارا : پَرد – pârd / تالشی رضوانشهر : پَرد – pard

17- بُرنا شده ، بالغ : اوستایی : پِرِنایَو – perenāyav / تالشی آستارا : پورنه – porna  = به گوساله یک ساله می گویند که دیگر شیر نمی خورد / تالشی رضوانشهر : پارنه – pārna = به گوساله یک ساله می گویند

18- پسر : اوستایی : پوسره – pusra / تالشی آستارا : زوئه – zua / تالشی رضوانشهر : زوئه – zua

19- برادر : اوستایی : براتَر – brātar / تالشی آستارا : بوئه – bua / تالشی رضوانشهر : برا – berā

20- ابرو – اوستایی : بروات – bervat / تالشی آستارا : باو – bâv / تالشی رضوانشهر : بره – bera

21- تند ، سریع : اوستایی : رَوَ – rava / تالشی آستارا : رَو – râv / تالشی رضوانشهر :  -

22- پِهِن ، کود حیوانی : اوستایی : سَیریَه – sairya / تالشی آستارا : سِل – sǝl / تالشی رضوانشهر : سل – sǝl

23- سرخ ، قرمز : اوستایی : سوخره – suxra / تالشی آستارا : سِه – sǝ / تالشی رضوانشهر : سر – sǝr  

24- بودن ، هستن : اوستایی : ستَی – stay / تالشی آستارا : هِستِه – heste / تالشی رضوانشهر : هسته – hesta

25- چکه کردن ، چکیدن : اوستایی : سرسک – srask / تالشی آستارا : سِلَه – sǝla / تالشی رضوانشهر : چله – čǝla

26- زاییدن ، زاده شدن : اوستایی : زَن – zan / تالشی آستارا : زاندِه – zânde / تالشی رضوانشهر :  -

27- دانستن ، دانش داشتن : اوستایی : زن – zan / تالشی آستارا : زِنی یِه – zǝniye / تالشی رضوانشهر : زونسته – zoneste

28- شادکام ، خشنود : اوستایی : شا – šā / تالشی آستارا : شو – šo / تالشی رضوانشهر : شار – šār

29- خشک : اوستایی : هیشکو – hiškav / تالشی آستارا : هِشک – hǝšk / تالشی رضوانشهر : -

30- زن : اوستایی : گِنا – genā / تالشی آستارا : ژِن – žen / تالشی رضوانشهر : ژن – žen

31- آب : اوستایی : اَوَه – avah / تالشی آستارا : اُو – ov / تالشی رضوانشهر : آو – āv

32- استخوان : اوستایی : اَست – ast / تالشی آستارا : اَستَه – âstâ / تالشی رضوانشهر : استه – asta

33- اسب : اوستایی : اَسپَه – aspa / تالشی آستارا : آسپ – āsp / تالشی رضوانشهر : اسپ – asp

34- هشت ( عدد 8 ) : اوستایی : اَشته – ašta / تالشی آستارا : هاشت – hâšt / تالشی رضوانشهر : هشت – hašt

35- آتش : اوستایی : آتَر – ātar / تالشی آستارا : اُتَش – otaš / تالشی رضوانشهر :  -

36- گوش ( اندام شنوایی ) : اوستایی : اوش – uš ؛ گَوُشَه – gaoša / تالشی آستارا : گوش – guš / تالشی رضوانشهر : guš

37- خانه : اوستایی : کَتَه – kata / تالشی آستارا : کَه – kâ / تالشی رضوانشهر : کَه – kâ

38- دختر : اوستایی : کَینیا – kainyā ؛ کَینی – kaini / تالشی آستارا : کِلَه – kela / تالشی رضوانشهر : کله – kela

39- مرغ : اوستایی : کهرکه – kahrka / تالشی آستارا : کاگ – kâg / تالشی رضوانشهر : کرگ – karg

40- ستاره : اوستایی : استَر – star / تالشی آستارا : سواَ – sua ، اُستُوَه ostova / تالشی رضوانشهر : استاره – ǝstāra

41- کجا : اوستایی : کودآ – kudā ؛ کو – kva / تالشی آستارا : کی یو – kiyo / تالشی رضوانشهر : کیا – kiyā

42- گردن : اوستایی : گرِمَن – gareman / تالشی آستارا : گِی – gǝy = جلوی گردن ؛ مِل – mǝl  = کناره های گردن / تالشی رضوانشهر : مِل – mǝl

43- چرخ : اوستایی : چَخره – čaxra / تالشی آستارا :  چَه - čâ  / تالشی رضوانشهر : چَره – čara

44- تشنگی : اوستایی : تارشنا – taršna / تالشی آستارا : تِی شی – teyši / تالشی رضوانشهر : تشی – teši

45- دندان : اوستایی : داتا – dātā / تالشی آستارا : داندون – dândun / تالشی رضوانهشر : گاز – gāz

46- دور ، دور دست : اوستایی : دورَ – dūra / تالشی آستارا : دُو – dū / تالشی رضوانشهر :  -

47- دروغ : اوستایی : دروگ – drug / تالشی آستارا : دُوی – duy / تالشی رضوانشهر : دورو – duru

48- پدر : اوستایی : پیتَر : pitar / تالشی آستارا : دَدَه – dâdâ / تالشی رضوانشهر : دَدَه – dada

49- خدا : اوستایی : بَغَ – baqa / تالشی آستارا : خِدو – xǝdo / تالشی رضوانشهر : خِدا – xǝdā

50- بلند ، مرتفع : اوستایی : بارز – barez / تالشی آستارا : بِلِند – bǝlend ، بارز bârz / تالشی رضوانشهر : برز – barz

51- زنبور عسل : اوستایی : ماخشی – maxši / تالشی آستارا : مِش – meš / تالشی رضوانشهر : عسله مِش – asala meš

52- مادر : اوستایی : ماتَر – mātar / تالشی آستارا : نَنَه – nânâ / تالشی رضوانشهر : نَنَه – nana

53- مزد ، پاداش : اوستایی : میژده – mižda / تالشی آستارا : مِژد – mǝžd / تالشی رضوانشهر :  -

54- بینی : اوستایی : وَئنا – vaēnā / تالشی آستارا : وینی – vini ، ونی vǝni / تالشی رضوانشهر : وینی – vini

55- برف : اوستایی : وَفرَ – vafra / تالشی آستارا : وَه – vâ / تالشی رضوانشهر : ور – var

56- باد : اوستایی : واتَه – vāta / تالشی آستارا : وُو – vo / تالشی رضوانشهر : وا – vā

57- باران : اوستایی : وار – vār / تالشی آستارا : کِلُک – kǝlok / تالشی رضوانشهر : کلاک – kǝlāk به معنای کولاک آمده .

58- گرگ : اوستایی : وهرکه – vehrka / تالشی آستارا : واگ – vâg / تالشی رضوانشهر : ورگ – varg

59- بیست ( عدد 20 ) : اوستایی : ویسَنت – visant  / تالشی آستارا : ویست – vist / تالشی رضوانشهر :  - 

60- رودخانه : اوستایی : رَوُزَه – raozah / تالشی آستارا : رُو – ru / تالشی رضوانشهر : ربار – rebār

61- سَر : اوستایی : سارَ – sāra / تالشی آستارا : سَه – sâ / تالشی رضوانشهر : سر – sar

62- سفید ، سپید : اوستایی : سپته – spaēta / تالشی آستارا : ایسپی – ispi / تالشی رضوانشهر : ایسبی – isbi

63- زمین : اوستایی : زَم – zam / تالشی آستارا : زَمی – zami / تالشی رضوانشهر : زمی – zami

.......................................................................

منابع :

(1)- تالشان کیستند ، علی عبدلی ، نشر جامعه نگر ، ویراست سوم ، چاپ اول 1391 ، ص 11 – 13

(2)- زبان پاک ، آذری زبان باستان ، نام شهرها و دیه های ایران ؛ سید احمد کسروی تبریزی ، انتشارات فردوس ، چاپ دوم ، تهران ، 1379 ، ص 221 – 224

(3)- ایران در سپیده دم تاریخ ، جورج کامرون ، ترجمه حسن انوشه ، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی ، چاپ دوم 1372 ، ص 165

(4)- تاریخ ایران ، از آغاز تا اسلام ، رومن گیرشمن ، ترجمه : محمود بهفروزی ، نشر جامی ، چاپ چهارم ، 1388 ، ص 190 – 194

(5)- نگاشته هایی در باب تاریخ ، زبان و فرهنگ ایران زمین ، دکتر سیروس ایزدی ، مؤسسه فرهنگی ، هنری و انتشارات بین المللی الهدی ، چاپ اول 1389 ، ص 134 – 135

(6)- تالشان کیستند ، علی عبدلی ، ص 15

(7)- تالش ، منطقه ای قومی در شمال ایران ، مارسل بازن ، ترجمه : دکتر محمد امین فرشچیان ، مؤسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی ، 1367 ، جلد دوم ، ص 414 – 415

(8)- زبانهای ایرانی ،   یوسیف . م. ارانسکی ، ترجمه : دکتر علی اشرف صادقی ، انتشارات سخن ، چاپ اول ، 1378 ص 139 – 140

(9)- رهیافتی به گاهان زرتشت و متن های نو اوستایی ، هانس رایشلت ، گزارش : جلیل دوستخواه ، انتشارات ققنوس ، چاپ اول 1383 ، ص 514 – 713 ، واژه های اوستایی از این منبع .

(10)- فرهنگ تاتی و تالشی ، علی عبدلی ، انتشارات دهخدا ، چاپ اول 1363 ، صفحات مختلف ، واژه های تالشی رضوانشهر از این منبع . /  واژه های تالشی آستارا از نویسنده این نوشته می باشد .

نویسنده و گردآورنده : ضیاء طرقدار

معرفی کتاب : از آستارا تا فومن ( تطبیق واژه هایی از گویش های مختلف زبان های تالشی و تاتی ) نویسنده : ضیاء طرقدار ناشر : نشر فرهنگ ایلیا چاپ اول - ۱۳۹۶

جستارهایی درباره زبان مردم آذربایگان